TIẾT HẠ CHÍ CÓ GÌ LẠ? NGÀY DÀI, TRỜI NÓNG VÀ NHỮNG THÔNG ĐIỆP TỪ VŨ TRỤ

Bạn có từng để ý rằng vào cuối tháng 6, trời tối muộn hơn hẳn? Buổi chiều như kéo dài mãi, mặt trời lặn chậm hơn thường ngày? Đây chính là lúc Hạ Chí ghé thăm. Hạ Chí là một trong 24 tiết khí quan trọng của nông lịch Á Đông, đánh dấu đỉnh điểm của mùa hè, khi dương khí cực thịnh và thiên nhiên bước vào giai đoạn rực rỡ nhất. Vậy hãy cùng CGE tìm hiểu về sự phong phú của Tiết Hạ Chí nhé!

TIết Hạ Chí

Hạ Chí là gì?

Hạ Chí (夏至 /Xiàzhì/) là một trong 24 tiết khí của lịch nông dân Á Đông – hệ thống chia năm thành các mốc khí hậu quan trọng để phục vụ sản xuất nông nghiệp. Hạ Chí thường rơi vào ngày 21 hoặc 22 tháng 6 dương lịch, khi Mặt Trời đạt vị trí cao nhất trên bầu trời phía Bắc – tức là chiếu vuông góc với chí tuyến Bắc.

Thời điểm diễn ra tiết Hạ Chí theo dương lịch (Ảnh sưu tầm)

• “Hạ” (夏 /xià/) nghĩa là mùa hè, gợi sự nóng bức, thịnh dương.

• “Chí” (至 /zhì/) nghĩa là đạt tới, cực điểm, đỉnh cao.

Khi ghép lại, Hạ Chí nghĩa là “đỉnh điểm của mùa hè”. Vào ngày này, các nước ở Bắc bán cầu có ban ngày dài nhất và ban đêm ngắn nhất trong năm, ánh sáng mặt trời mạnh và kéo dài. 

Trong quan niệm cổ truyền phương Đông, đây là thời điểm dương khí cực thịnh, thiên nhiên đạt đến giai đoạn năng lượng cao nhất, biểu hiện qua khí hậu nắng nóng, cây cối sinh trưởng mạnh, con người dễ mệt mỏi, mất nước.

Ảnh hưởng của tiết Hạ Chí đối với nông nghiệp

Điều kiện thời tiết lý tưởng cho cây trồng

Trong tiết Hạ Chí, lúa vụ hè bắt đầu bước vào thời kỳ đẻ nhánh, cần được chăm sóc kỹ để đảm bảo năng suất. Các loại cây ăn trái bắt đầu trổ quả và tích lũy dưỡng chất để bước vào giai đoạn chín. Đối với rau màu, thời tiết ấm và ẩm giúp cây phát triển nhanh, nhưng đồng thời cũng dễ phát sinh sâu bệnh, đòi hỏi kỹ thuật canh tác chính xác và theo dõi thường xuyên.

Thời điểm lúa bắt đầu sinh trưởng (Ảnh sưu tầm)

Thời điểm then chốt trong chu kỳ nông vụ

Không chỉ thuận lợi cho cây trồng, Hạ Chí còn là thời điểm quan trọng trong lịch trình canh tác của người nông dân. Đây là lúc bà con bước vào vụ mùa mới hoặc thực hiện các công đoạn chăm sóc đặc biệt như bón phân thúc, làm cỏ, tưới tiêu định kỳ. Đặc biệt, thời tiết nóng ẩm kéo dài là điều kiện để côn trùng và mầm bệnh phát triển. Vì vậy, nếu biết tận dụng tốt tiết Hạ Chí để điều chỉnh kỹ thuật canh tác, nhà nông có thể cải thiện rõ rệt năng suất và chất lượng nông sản.

Thời điểm chăm sóc cây lúa quan trọng ảnh hưởng đến năng suất (Ảnh sưu tầm)

Ảnh hưởng đối với đời sống người dân

Thay đổi về sinh hoạt hằng ngày

Vào thời điểm Hạ Chí, nắng nóng đạt đến đỉnh điểm, khiến con người buộc phải điều chỉnh nhịp sống thường nhật. Thay vì lao động ngoài trời vào giữa trưa, người ta thường tranh thủ làm việc sớm hơn vào buổi sáng hoặc sau khi trời dịu nắng. Giấc ngủ trưa được chú trọng để phục hồi thể lực, đồng thời việc hạn chế thức khuya cũng được khuyến khích nhằm duy trì sự cân bằng của cơ thể. 

Trong giai đoạn này, nhu cầu bổ sung nước và điện giải tăng đáng kể. Việc chủ động giữ đủ nước cho cơ thể là điều cần thiết để phòng tránh các vấn đề phổ biến của mùa nóng như mất nước, say nắng hay sốc nhiệt, đặc biệt đối với người lao động ngoài trời, người già và trẻ nhỏ.

Nắng gắt ảnh hưởng đến cơ thể (Ảnh sưu tầm)

Chế độ ăn uống theo mùa

Bên cạnh việc điều chỉnh sinh hoạt, người dân cũng chú trọng hơn đến chế độ ăn uống theo mùa. Những món ăn có tính mát như trứng luộc – biểu tượng cho dương khí ổn định, hay các loại trái cây như dưa hấu, mận, vải, thanh long… thường được lựa chọn để giải nhiệt. Nhiều gia đình còn nấu nước lá mát từ rau má, atiso, trà xanh hay hạ khô thảo để thanh lọc cơ thể. 

Ăn thực phẩm thanh đạm (Ảnh sưu tầm)

Ngược lại, các món chiên xào, cay nóng, cùng rượu bia hay đồ chua như chanh được khuyên nên hạn chế, vì dễ gây nhiệt nội và làm hao tổn khí lực trong thời tiết oi bức.

Gắn với dưỡng sinh và cân bằng cơ thể

Đây là thời điểm được xem là quan trọng để bổ dương, bổ âm – tức là giữ cho cơ thể khỏe mạnh, cân bằng giữa nhiệt và mát. Theo kinh nghiệm dân gian, mọi người nên tập luyện nhẹ nhàng như đi bộ, hít thở sâu, thiền định… để giữ cho tâm trí thư thái, tinh thần an ổn.

Giữ tin thần thư giản (Ảnh sưu tầm)

Bên cạnh đó, việc kiểm soát cảm xúc và hạn chế sinh hoạt tình cảm quá mức cũng được nhấn mạnh, bởi nếu quá đà sẽ làm tiêu hao dương khí – phần năng lượng quý giá mà cơ thể cần duy trì trong mùa nắng gắt.

Khi trời tối, nhiệt độ thường hạ thấp và dễ xuất hiện gió lạnh. Vì vậy, người xưa thường tránh ra ngoài vào ban đêm hoặc nơi có gió lùa, nhằm phòng tránh cảm lạnh và giữ ấm cơ thể, nhất là vùng cổ, vai và thắt lưng – những vị trí dễ bị nhiễm phong hàn.

Một số phong tục tập quán diễn ra vào tiết Hạ Chí

Tế lễ và lễ hội Hạ Mạch (过夏麦)

Vào tiết Hạ Chí, người xưa thường tế thần đất, cúng tổ tiên để tạ ơn trời đất, cầu mùa màng tốt tươi và xua đuổi sâu bệnh. Tập tục này được ghi lại trong sách cổ Chu Lễ – Xuân Quan (周礼.春官 /Zhōu Lǐ · Chūn Guān/), phản ánh mối liên kết sâu sắc giữa con người và thiên nhiên.

Bên cạnh đó, nông dân còn tổ chức lễ hội “Hạ Mạch” (过夏麦 /guò xià mài/) như một cách ăn mừng vụ thu hoạch lúa hè sớm và đánh dấu sự chuyển tiếp giữa các mùa vụ, duy trì nếp sống gắn bó với nhịp điệu đồng ruộng.

Tranh phác họa lễ hội “Hạ Mạch” (Ảnh sưu tầm)

Phong tục "消夏避伏” – Trao quạt, tặng túi thơm và dùng đá lạnh giải nhiệt

Vào dịp Hạ Chí, người xưa có một thói quen đặc biệt gọi là “消夏避伏” (/xiāo xià bì fú/), nghĩa là xua tan cái nóng và tránh thời tiết oi bức cực độ của mùa hè. Lúc này, phụ nữ thường tặng nhau quạt tay và túi thơm chứa phấn thơm (粉脂囊 /fěn zhī náng/) – không chỉ để làm mát, mà còn giúp giữ da khô thoáng và thơm tho. 

Trong hoàng cung xưa, người ta có một cách chống nóng rất đặc biệt: tích trữ đá lạnh từ mùa đông, cất giữ trong các kho chuyên dụng, rồi mang ra dùng vào mùa hè. Những khối đá này được dùng để làm mát đồ ăn, thức uống và giữ cho không gian sống luôn mát mẻ. 

Ăn “Hạ Chí diện” – Món mì thanh mát trong ngày dài nhất năm

Người xưa có câu: “冬至饺子，夏至面” /dōng zhì jiǎo zi, xià zhì miàn/, nghĩa là: "Ngày Đông Chí ăn bánh bao, ngày Hạ Chí ăn mì". Vào tiết Hạ Chí – khi nắng nóng lên đến đỉnh điểm, người dân có phong tục ăn “Hạ Chí diện” (夏至面 /xià zhì miàn/), tức là món mì truyền thống để vừa giải nhiệt, vừa mừng mùa lúa mới.

Mì lạnh (Ảnh sưu tầm)

Tùy vùng miền mà món mì này có nhiều biến tấu: ở Bắc Kinh, người ta thường ăn mì trộn lạnh hoặc mì nước mát; ở các tỉnh phía Nam Trung Quốc, người dân thích dùng mì khô với các loại thịt nguội hoặc thịt đông. Món ăn đơn giản nhưng mang ý nghĩa lớn – vừa là cách giữ gìn sức khỏe trong mùa nóng, vừa là nét đẹp văn hóa ẩm thực được lưu truyền qua nhiều thế hệ.

Bánh & món truyền thống trong tiết Hạ Chí

Vào tiết Hạ Chí, bên cạnh món mì đặc trưng, người dân Trung Quốc còn có nhiều món bánh truyền thống mang đậm dấu ấn vùng miền và ý nghĩa đặc biệt.

Một số nơi dùng bánh nếp từ lúa mới như 麦粽 /mài zòng/ hoặc 夏至饼 /xià zhì bǐng/ (bánh mỏng phơi khô hoặc chiên) để cúng tổ tiên, biếu tặng, thể hiện ý nghĩa "ăn lúa mới".

Bánh nếp (Ảnh sưu tầm)

Ở vùng Giang Nam, người dân ăn hoành thánh 馄饨 /hún tún/ vào sáng sớm Hạ Chí, với niềm tin giúp dưỡng sức và chống nóng.

Tại Nam Kinh, món bánh đậu xanh 豌豆糕 /wān dòu gāo/ được ưa chuộng, tượng trưng cho sự thăng tiến và may mắn trong nửa cuối năm.

Lễ hội “立竿无影” và phong tục trong tiết Hạ Chí

Vào đúng trưa ngày Hạ Chí, ở một số vùng thuộc vĩ tuyến Bắc, người ta tổ chức trò chơi thú vị gọi là “立竿无影” /lì gān wú yǐng/ – dựng gậy giữa trưa để xem có bóng hay không. Khi mặt trời ở đúng đỉnh đầu, chiếc gậy không đổ bóng là minh chứng trực quan cho ngày dài và nắng nhất trong năm.

 Tục dựng gậy (Ảnh sưu tầm)

 Buổi tối, nhiều nơi tổ chức lễ hội thả đèn nước (放河灯 /fàng hé dēng/), thường thả đèn hoa sen trôi trên sông để cầu an. Ngoài ra, một số địa phương còn duy trì các lễ hội dân gian như thiêu đèn, biểu diễn văn nghệ, chơi trò chơi truyền thống – vừa là dịp giải trí mùa hè, vừa kết nối tín ngưỡng nông nghiệp và văn hóa bản địa.

Những việc nên làm và không nên làm vào tiết Hạ Chí

 Dân gian tin rằng, thời điểm Hạ Chí mang nhiều năng lượng dương, cần cân bằng bằng những hoạt động nhẹ nhàng, mát mẻ để tránh mất sức và ảnh hưởng đến sức khỏe. 

Một số việc nên làm trong những ngày Hạ Chí

•  Ăn thực phẩm mát: các món như canh rau, chè đậu xanh, trái cây mùa hè sẽ giúp cơ thể giải nhiệt.

•  Uống nước thảo mộc: nước rễ tranh, trà xanh, nước lá vối giúp thanh lọc gan và làm mát máu.

•  Tập thể dục nhẹ nhàng: khí công, yoga, đi bộ sáng sớm để kích thích tuần hoàn, hấp thu dương khí vừa đủ.

•  Ngủ đúng giờ, tránh thức khuya: để cơ thể không bị hao tổn âm khí.

 Uống trà (Ảnh sưu tầm)

Một số việc nên tránh làm trong những ngày Hạ Chí 

•  Hạn chế ra ngoài vào giờ chính ngọ (11h–14h) để phòng say nắng và sốc nhiệt.

•  Tránh ăn đồ cay nóng, chiên xào nhiều dầu mỡ vì dễ gây nhiệt và nóng gan.

•  Không nên thức khuya và làm việc quá sức để bảo vệ dương khí và tránh suy nhược.

•  Hạn chế tắm nước lạnh ngay sau khi đi nắng để ngăn nguy cơ sốc nhiệt và ảnh hưởng tim mạch.

•  Lưu ý sinh hoạt tình cảm quá độ vì dễ hao tổn dương khí, mất cân bằng âm dương.

•  Tránh nằm ngủ nơi có gió lùa mạnh vào ban đêm để phòng cảm lạnh và trúng gió.

•  Nên tránh ăn quá mặn hoặc uống quá ít nước vì dễ mất cân bằng điện giải và tăng huyết áp.

 Tránh thức ăn dầu mỡ (Ảnh sưu tầm)

Phần kết 

Tiết Hạ Chí là thời điểm thiên nhiên đạt đỉnh điểm của năng lượng dương – ngày dài nhất, nắng nhiều nhất. Hiểu rõ về Hạ Chí là hiểu nhịp điệu của trời đất, biết chăm sóc bản thân đúng lúc. Hãy để Hạ Chí trở thành một dịp để sống chậm lại, mát mẻ hơn, tĩnh lặng hơn và khỏe mạnh hơn. Cảm ơn các bạn đã cùng CGE tìm hiểu về tiết Hạ Chí!
 

XEM THÊM 
TỨ ĐẠI MỸ NHÂN TRUNG HOA 
BÁT ĐÁO TRƯỜNG THÀNH PHI HẢO HÁN 
TIẾT HẠ CHÍ